Bosna je jedna od povijesnih zemalja u Europi, s gotovo neprekinutom poviješću kao geopolitička cjelina od srednjega vijeka do danas. Između 1154. i 1377. bila je banovina, od 1377. do 1463. nezavisna kraljevina, od 1580. do 1878. bila je ejalet (najveća teritorijalna jedinica u Otomanskoj Carevini); od 1878. do 1918. “krunska zemlja” u sklopu Austro-Ugarske; a od 1945. do 1992. federalna republika. Na kraju, od 1992 Bosna i Hercegovina je nezavisna država. Šestojanuarskom diktaturom 1929. godine je prvi put za više od 400 godina Bosna i Hercegovina privremeno ukinuta kao administrativna cjelina. Malcolm procjenjuje da je otprilike 650 od posljednjih 800 godina na zemljovidima postojao entitet zvan “Bosna”.
Kameno doba
Paleolit
Najstariji arheološki ostaci u BiH pronađeni su kod Bosanskog Šamca i pretpostavlja se da su stari oko 100.000 godina. Ostali lokaliteti su : Bijambare, Pećina Lednica, Pećina Rastuša, Pećina Podlipe i Pećina Badanj. U njima su tragove života iz perioda srednjeg paleolita – kamena oruđa, sjekire, sječiva… Tu su i kosti, uglavnom pećinskog medveda, jelena i vukova koje bi mogle biti stare najmanje 35.000 godina.
Ova nalazišta imaju izuzetan značaj za evropsku i svjetsku arheologiju, jer istraživanja pokazuju da se neka od ovih nalazišta datuju između 100.000 i 40.000 godine p.n.e. Ona potvrđuju da je Balkan bio najvažnija ruta za širenje gornjeg paleolita u Evropi oko 40.000 godine p.n.e. i poslednje uporište neandertalskih grupa. Vrlo su važna za razumjevanje srednjeg paleolita, neandertalskih grupa i njihove reakcije na promjene u prirodnom i društvenom svijetu tokom poslednjeg ledenog doba, iz perioda prelaza od primitivnog ka današnjem čoveku. Ima dosta lokaliteta sa kremenicama vezanih za Homo sapiensa. Taj prelaz sa neandertalca na homo sapijensa u Evropi se dogodio u periodu između 45.000 i 30.000 godina p.n.e
Arheološkim putem je nalazište Pećina Badanj kod Stoca datirano u kasni period mlađeg paleolita – kasnog epigravettiena, tj. 13000 do 12000 godina p.n.e. Uz potkapinu nađena je gravura, nazvana Konj napadnut strelicama, i to je prvi nalaz ove vrste na istočnoj obali Jadrana.
U Kulašima kod Prnjavora otkrivena je kamena figura slična glavi divlje patke. Vjeruje se da je to izvorno bila prirodna tvorevina koju je paleolitski čovjek doradio i pojačao sličnost sa životinjama. Uz nalaz crteža Konj napadnut strelicama u Badnju, crteža u pećini Podlipe, to su jedini ostaci paleolitske likovne umjetnosti u Bosni i Hercegovini.
Neolit
Područje današnje Bosne i Hercegovine je naseljeno od doba neolita (mlađe kameno doba). Potvrđeno je to arheološkim istraživanjima na mnoštvu lokacija.
Starčevačka kultura, koja se veže za period 6000 – 5200. god. p.n.e, do sada je potvrđena na svega dva nalazišta za koja se sa sigurnošću može reći da pripadaju starčevačkom kulturnom kompleksu. To su Obre I kod Kaknja i Gornja Tuzla.
Kakanjska kultura je kulturna grupa srednjeg neolita koja obuhvata 5 lokacija vezanih za obalne terase rijeke Bosne.
Butmirska kultura je kultura mlađeg neolita koja se rasprostirala na teritoriji današnje centralne Bosne i zauzimala širi prostor nego Kakanjska grupa. Butmir (Sarajevo, opština Ilidža) je najstarije i najpoznatije arheološko nalazište u Bosni i Hercegovini iz kasnog kamenog doba. Pretpostavlja se da je naselje bilo naseljeno od 5500 do 4500 godine p.n.e. Otkriveno je 1893. Posebna specifičnost ove kulture je umjetnički stil u oblikovanju i ukrašavanju grnčarije. Izvorna duhovna kultura njegovih stanovnika izjednačava arheologiju Bosne i Hercegovine sa arheologijom Evrope. Butmirska kultura je iščeznula oko 2400. p. n. e., i naslijedila ju je kultura Ilira.
Metalno doba
Eneolit
Iz eneolita (bakarno doba) potiče Vučedolska kultura čije je središte u Slavoniji i Sremu. Nosioci te kulture prodrli su u Bosnu i Hercegovinu, dolinom Vrbasa, u periodu 2150-1800. God. p.n.e. Nalazišta su u dolini Sane (Zapadnobosanski tip) i Debelo Brdo kod Sarajeva (Južnobosanski tip). Kultura je dospjela i u Hercegovinu (Varvara u dolini Rame), jadranskim putem iz Slovenije.
Bronzano i željezno doba
Od kasnog bronzanog i samog početka željeznog doba (1000. godine p.n.e) cjelokupno područje Bosne i Hercegovine je naseljeno heterogenom grupom plemena, poznati pod zajedničkim imenom Iliri.
Istorija još nije dala odgovor da li su Iliri doseljeni na ove prostore ili su autohtoni narod. Prvi pomeni ilirskih plemena se javljaju kod starogrčkih istoričara, a kasnije i rimskih. Od kraja 19. vijeka arheolozi su došli do obilja materijalnih dokaza kojima su kasnije dodavani nalazi i ostalih arheologa, tako da je danas istorija, a pogotovo kultura Ilira poznata u prilično velikoj mjeri.
Treba napomenuti nekoliko ilirskih plemena na području današnje Bosne i Hercegovine. Istoričari se ne slažu upotpunosti o njihovoj rasprostranjenosti.
Japodi su naseljavali veliki prostor, obuhvatajući srednji tok rijeke Une kod Bihaća, današnju Liku i Gorski Kotar i dio Slovenije.. Mnoštvo podataka o njima dobiveno je u arheološkom nalazištu sojenica u Ripču, o čemu svjedoče ostaci kočeva sačuvanih u sedrastom koritu Une. Pronađeno je oko 2.500 komada ovih kočeva. Oni su uglavnom činili pravougaonu formu veličine 12 x 6 metara između kojih su se nalazili uski prolazi, kao neki vodni putevi. Ove sojenice na Uni kod Ripča bile su izgrađene od drveta na hrastovim kočevima koji su bili dosta duboko „zabijeni“ u korito rijeke. Zidovi ovih drvenih kuća su sa unutrašnje strane bili oblijepljeni ilovačom, dok je krov bio od slame. Među brojnim nalazima ističe se urezana Glava jelena sa razgranatim rogovljem, figuralne predstave od pečene gline, terakota- bogovi od gline i mnoštvo drugih.
Sardeati su bili uz Unac i donji tok Une, na današnjem prostoru Drvara, ali i dijelom u Lici i možda dijelom na prostoru Bosanskog Petrovca.
Deuri su malo pleme od 22 dekurije (bratstvo), ali veliki naučni problem, jer ga istoričari smještaju u međurječje Plive i gornjeg Vrbasa, ali i na područje današnjeg Bosanskog Petrovca.
Mezeji su pripadali panonskoj grupi ilirskih plemena. Njihova teritorija je bila sjeverno od Grmeča, dolina Sane i srednji tok Vrbasa.
Dalmati su živjeli na jugozapadu Bosne, na području današnjeg Livna, Glamoča i Duvna, a najvećim dijelom u današnjoj srednjoj Dalmaciji. Po njima je vjerovatno i nastala riječ Dalmacija.
Desitijati su bili nastanjeni u srednjoj Bosni, oko gornjeg toka rijeke Bosne i doline Lašve. Na toj će teritoriji izniknuti i bosanska srednjevjekovna država Bosna.
Kolapiani, Oserijati i Breuci su pripadali panonskoj grupi ilirskih plemena i zauzimali su prostor sjeverne Bosne uz rijeku Savu.
Dindari su živjeli na teritoriji oko današnje Srebrenice gdje se u rimsko doba razvio rudnik i grad Domavia.
Autarijati su bili ilirsko pleme koje je doživjelo svoj uspon između VI i IV stoljeća pne. O njihovom prisustvu u zapadnim i centralnim dijelovima Balkana postoje mnogi historijski podaci, filološki nalazi i veliki broj tragova materijalne prirode. Brončana „glasinačka kultna kolica“, predstava vodenih barskih ptica na kolicima, pronađena u porodičnom tumulu na lokalitetu Glasinačko polje – Bjelosavljevići, predstavljaju najpoznatiji arheološki nalaz na Glasincu, i povezuju se sa kultom sunca. „Glasinačka kultna kolica“ se sada nalaze u Naturhistorisches Museum u Beču. Istraživanja o Autarijatima i Glasinačkoj kulturi (Glasinac, visoravan u općini Sokolac) iz bronzanog i željeznog doba započela su krajem XIX stoljeća. Glasinačka kultura je zajedno sa butmirskom kulturom na velika vrata uvela Bosnu i Hercegovinu u evropsku praistorijsku nauku. Privreda Autarijata se zasnivala na stočarstvu kao primarnoj grani te na metalurgiji, zanatstvu i trgovini. Ovaj ilirski narod zbog svoga značaja i velike potražnje za grčkom i italskom robom je bio i najveći trgovački partner na zapadnom i centralnom Balkanu grčkim i italskim trgovcima između VII. i IV. st. p. n. e.
Ardijejci su bili južno od Autarijata, u Hercegovini. Ova dva plemena su bila u stalnom sukobu oko zona ispaše i slanih vrela. Ardijejci bivaju potisnuti na jadransku obalu. Tu su se nametnuli ostalim ilirskim plemenima pa su jedno vrijeme bili vladajuća dinastija u Ilirskom kraljevstvu. Među prvima su došli pod udar Rimljana, nakon čega im se gubi trag u istoriji.
Daorsi su zauzimali prostor Hercegovine, pretežno oko donjeg toka Neretve. I danas postoje dobro očuvani ostaci njihovog monumentalnog grada Daorsona kod Stoca. Bili su prvi koji su došli u dodir sa Starim Grcima i Rimljanima, koji su ih potčinili pod svoju upravu, prve na teritoriji današnje teritorije Bosne i Hercegovine.
Ardani su živjeli južno od Liburna, a Antiari su živjeli još dalje prema jugu. Druga ilirska plemena koje treba pomenuti su Labodi.
U 7. vijeku pne. Iliri dospijevaju pod utjecaj snažnijih Helena, koji pacificiraju manja plemena, što se zaključuje po odsustvu oružja u grobovima. Ipak, druga ilirska plemena opstaju kao snažne vojne družine, pa u IV vijeku pne osnivaju i kraljevstvo, koje je ratovalo protiv Filipa i Aleksandra Makedonskog.
Teško je ocijeniti utjecaj Ilira na kulturu današnjih Bosanaca. Ipak izgleda da su neki aspekti ilirske kulture preživjeli puna dva milenija. Najčuvenije je tetoviranje, koje i ako neslavensko je bilo popularno među Bosancima, pogotovo u Centralnoj Bosni, čak i u 20. vijeku. Isto je i sa kožnim opancima, ilirskom obućom koju srećemo u 20. vijeku.
Kelti
Kelti su narod iz srednje Evrope koji su obilježili željezno doba pa je čitav jedan period nazvan Halštatska kultura, a Kelti su bili nosioci. U četvrtom i trećem stoljeću prije naše ere jedan dio naseljava Panoniju, keltiziraju skoro u potpunosti zatečene Ilire, i u donjem toku Save stvaraju državnu tvorevinu plemena Skordisci. Odatle vrše uticaj na ostala ilirska plemena južno od Save. U dolinama Une, Vrbasa i Bosne nađeno je mnoštvo arheoloških nalaza koja u potpunosti odgovaraju halštatskoj kulturi u ostalom dijelu Evrope.
Naročito su uticali na Autarijate, tako da je došlo do prekida u razvoju Glasinačke kulture, a Autarijati su nestali sa područja jugoistočne Bosne i jugozapadne Srbije.
Dolaskom Rimljana na Balkan sudbina Kelta je u potpunosti istovjetna sudbini Ilira, i oni će biti romanizirani.
Rimsko doba
Prvi sukobi Ilira i Rimskog carstva su se dogodili 229. godine prije naše ere. U Ilirskim ratovima koji su trajali od tada do 219. pne., Iliri su izgubili dolinu Neretve. U narednih 200 godina, brojni su pokušaji Rimljana da Ilire stave pod rimsku upravu. Posljednji put se to desilo od 6-9 god n.e., u periodu ustanka Ilira pod vodstvom Batona Breučkog i Batona Desitijatskog. Bilo je to u vrijeme najpoznatijeg rimskog cara Oktavijana Augusta. Nakon toga sve ilirske teritorije konačno prelaze pod rimsku upravu.
Rimski period vladanja svim ilirskim područjem počeo je 9. god. n.e. nakon posljednjeg ilirskog otpora, poznatog kao Batonov ustanak i stvaranja Ilirske provincije. Sjedište te provincije bilo je u Saloni (današnji Solin u Hrvatskoj). Administrativne promjene su bile česte, da bi se u jednom trenutku ilirsko ime izgubilo i stvorene su dvije provincije, Dalmacija i Panonija. Prilikom podjele Rimskog carstva 395. godine, provincija Dalmacija, a s njome i teritorija današnje BiH, je potpala pod Zapadno rimsko carstvo.
Rimska vlast je počinjala pacifikacijom osvojene teritorije koja se na prvom mjestu sastojala od gradnje puteva. U prvih 15 god. napravljena su tri velika puta i sva tri su počinjala u Saloni. Prvi je išao preko Knina i Bosanskog Grahova za doline Une i Sane i dalje do Siska, drugi preko Sinja, Glamoča i Banja Luke u širi reon Panonije i konačno treći preko Sinja, područja Sarajeva za Srebrenicu. Svaki put je bio obilježen miljokazima (i danas ih ima mnoštvo), a uz put su se gradile putne stanice i fortifikacijski objekti u svrhu obezbjeđenja. Naravno, vidljiv je i ekonomski interes jer su svi putevi vodili ka rudarskim područjima. Slijedila je romanizacije kada Iliri sve više postaju građani Rima i zauzimaju razne položaje na društvenoj ljestvici, naročito vojnoj. Kada je hrišćanstvo postala zvanična vjera Rimskog carstva i romanizirani Iliri ga prihvataju. O tome govore ostaci bazilika iz tog perioda. U jednom dokumentu iz 533. god. n.e. sa sabora u Saloni se govori o priključenju kninskoj biskupiji teritorije Sardeaticum kod Drvara i Salviaticum u Glamočkom polju.
Period mira na ilirskom području se završava najezdom Huna pa onda Vizigota, a kasnije i Ostrogota koji 476 god. ruše Rimsko carstvo i vladaju područjem današnje Bosne i Hercegovine u narednih stotinak godina. Njihovu državu je početkom 6. vijeka srušio Justinijan te na ovim područjima kraće vrijeme uspostavio istočnorimsku, odnosno bizantsku vlast. Međutim, ona se s vremenom ograničila na obalne gradove sve do najezde Avara i na kraju Slavena u 7. vijeku.
U vrijeme vizantijske vlasti područjem Balkana desio se događaj koji će imati trajne posljedice na istoriju ovog područja. Vizantijski car Lav III Isavrijac odvojio je od Rima i pripojio carigradskoj patrijaršiji Ilirik, koji je do tada bio potčinjen rimskoj crkvi. Time je otpočeo jedan crkveni raskol između Rima i Konstantinopolja. Mnogobrojni papini protesti nisu imali nikakvog dejstva i nisu mogli ništa da izmijene. Proširenjem područja carigradske patrijaršije car je stvorio uslove za veliki polet koji će vizantijska crkva doživjeti nakon toga. Posle te odluke uticaj Rima se zadržava samo uz primorje, a Južni Sloveni dolaze jednim delom pod jurisdikciju pape, a jednim delom pod jurisdikciju carigradskog patrijarha. Univerzalizam rimske crkve počeo je da gubi tlo, a konačni rascjep će se desiti 1054 godine.
